قره باغ و نقش روسيه در بحران دويست ساله آن

 اسناد معتبري حكايت از اين دارد كه امپراطوري روسيه از سال هاي دور درپي كوچاندن ارامنه به مناطق ترك نشين بوده است، تا از اين طريق در مقابل امپراطوري عثماني  اهرم فشار داشته باشد و تاسيس اولين گروه هاي نظامي چريكي بين ارامنه مهاجر و قتل عام مسلمانان در شرق تركيه و مردمان آذربايجان در شهر هايي چون خوي و سلماس و خود اروميه صحه اي بر اين مدعاست.

روس ها بعد از اشغال منطقه قفقاز كه اكثريت ساكنان آن مسلمان و ترك آذربايجاني بودند ، به علت دلبستگي ساكنان آن به اسلام و هم چنين ترك بودنشان ، از اين رو دست به تدابيري زدند كه تركيب جمعيت قفقاز را به ضرر مسلمانان و ترك ها تغيير دهند . بنابراين زمينه مهاجرت ارامنه را كه در طول جنگ ، با نيرهاي روسي همكاري كرده بودند را فراهم ساختند .

با اين كار ، ارمنه حيات تازه اي يافته و در دسته هاي هزار نفري به سوي قره باغ و چيخور سعد ( ايراوان ) مهاجرت نمودند . در اثر همين تغيرات جمعيتي و كوچاندن ارامنه بود كه منطقه چخور سعد و زنگه زور داراي جمعيت ارمني گرديده و بعد ها به ارمنستان واگذار گرديدند .به عنوان نمونه در ۱۰ فوريه ۱۸۲۹ ، ۸۲۴۹ خانوار ارمني از ايران به قفقاز كوچانده شده و در ايروان و قره باغ و شيروان اسكان داده شدند .

اولين گزارش رسمي در مورد جمعيت قره باغ مربوط به سرشماري ماموران حكومت تزار در سال ۱۸۰۵ است كه بر اساس آن جمعيت قره باغ ۱۰ هزار نفر خانوار اعلام شده ولي تركيب قومي آن مشخص نشده است .در سال ۱۸۰۸ از كاهش جمعيت اين منطقه به ۷۴۷۴ خانوار گزارش شده است .در سال هاي مورد اشاره تمام منابع موجود ، كاهش خانوار ها را تائيد مي كنند و اصلي ترين علت اين كاهش را ناشي از جنگ مي دانند .پس از پايان جنگ ايران و روس و برقراري آرمش نسبي ، اين جمعيت به خانه هايشان باز گشتند .

در سال ۱۸۱۰ از ۱۲ هزار خانوار ساكن در قره باغ كوهستاني ، ۹۵۰۰ خانوار تركان مسلمان آذربايجاني و ۲۵۰۰ خانوار ارمني بودند .سند مهم ديگري كه درباره جمعيت قره باغ و تركيب آن وجود دارد ، از طرف يومولوف و موگيليوسكي ترتيب داده شده است كه مربوط به دفتر جمع آوري ماليات قره باغ است . بر اساس اين اطلاعات اين سند در سال ۱۸۲۳ كل جمعيت قره باغ  ۲۰۰۵۹ خانوار بود كه ۱۵۷۲۹ خانوار آن ترك آذربايجاني و ۴۳۶۶ خانوار آن ارمني و بقيه از ساير اقوام بود .به طوري كه ديده مي شود تا سال ۱۸۲۳ در اثر كوچ ارمنه ، تعداد آنها در تركيب جمعيت ايالت قره باغ افزايش يافته است و به ۴۳۶۶ خانوار ( ۲۰ در صد كل جمعيت قره باغ ) رسيده است .

در اين سال از ۵۵۶ آبادي قره باغ در ۱۵۸ آبادي ارمنه و در ۳۹۸ آبادي تركان آذربايجاني مسلمان ساكن بودند .در سال ۱۸۳۲ بر اساس اطلاعات سرشماري در اراضي خانات سابق قره باغ از ۲۰۴۲۰ خانوار ، ۸ هزار خانوار ارمني بوده اند

  پس از جنگ سال 1992 در قره باغ  و كشتار تركان مسلمان به دست نيروهاي ارمني در  سال هاي اخير نيز درگيريهاي مرزي بين نيروهاي نظامي جمهوري آذربايجان و ارمنستان افزايش يافته است.  و با عدم رسيدن به يك راهكار مناسب براي حل بحران قره باغ در نشست هاي بين­ المللي، احتمال مي رود منطقه قفقاز باز هم شاهد يك درگيري خونين باشد. جنگ احتمالي در منطقه ممكن است باعث مداخله قدرتهاي منطقه اي به خصوص روسيه شود.

سوال اساسي اين است كه در جنگ احتمالي باكو و ايروان، روسيه از كدام كشور حمايت خواهد كرد و چه موضعي اتخاذ خواهد كرد. جنگ قره باغ از فوريهٔ سال ۱۹۸۸ تا مارس ۱۹۹۴ در ناحيه قره‌باغ،رخ داد. ناحيه قره‌ باغ جزئي از خاك جمهوري آذربايجان بوده و در فوريه ۱۹۹۲ميلادي به اشغال ارمنستان درآمد.

نظاميان ارمنستان با پشتيباني روسيه و برخي كشورهاي ديگر توانستند در جريان تجاوز به جمهوري آذربايجان، حدود ۲۰ درصد از خاك اين كشور به ويژه مناطق استراتژيكي كه ارمنستان را به قره ‏باغ متصل مي‏كند، اشغال كنند و به قتل و عام تركان مسلمان پرداختند . با وجود برقراري آتش بس ميان دو كشور از سال ۱۹۹۴ اين بخش از خاك جمهوري آذربايجان همچنان در اشغال ارتش ارمنستان است و عليرغم انجام مذاكرات گسترده در طول اين سالها مشكل ديرينه قره ‏باغ، هنوز حل نشده است.

مذاكرات طرفين براي حل اين بحران در نشست اخير مينسك در فرانسه به نتيجه نرسيد و دامنه اختلافات دو طرف روز به روز گسترده تر مي شود. لفاظي هاي نظامي بين مقامات دو كشور در ماه هاي اخير تشديد شده است. آذربايجان هميشه اعلام كرده كه كاسه صبرش از اقدامات بي نتيجه ديپلماتيك لبريز شده و گزينه نظامي را دور از انتظار نمي بيند. اين كشور اكنون در مسابقه ي تسليحاتي از ارمنستان پيشي گرفته است و با خريد و ساخت تسليحات مدرن به تجهيز كامل ارتش پرداخته است.
فرانسه  كه يكي از اعضاي مينسك است كه هميشه چه در ماجراي ادعاي دروغين ارمنستان عليه تركيه و چه در ماجراي قره باغ سعي كرده هميشه از ارمني ها حمايت كند .
در حال حاضر بودجه نظامي آذربايجان برابر با كل بودجه ارمنستان است. از سوي ديگر ارمنستان هم اعلام مي كند كه براي جنگ آماده است و ادعا مي كند كه در جنگ قبلي ظرفيت نظامي آذربايجان بالاتر از ارمنستان بوده، اما اين كشور جنگ را باخته است.جامعه جهاني نيز تاكنون در حل مناقشه قره باغ كوهستاني موفقيتي نداشته است.

بحران قره باغ پس از استقلال اين جمهوري ها از شوروي سابق به يكي از مهمترين اختلافات بين باكو و ايروان تبديل شده است و عليرغم آتش بس موقت بين دو كشور همواره شاهد درگيري و كشته شدن نيروهاي دو طرف در اين منطقه هستيم و حتي در ماههاي اخير درگيري ها بيشتر شده است.

همانگونه كه ارمنستان با كمكهاي روسيه و برخي ديگر از كشورها اراضي آذربايجان را اشغال كرده است در صورت بروز جنگي مجدد باز اين روسيه است پشت سر ارمني ها قرار خواهد گرفت.

اينكه سرژ سركيسيان رئيس جمهور ارمنستان در شرايط بد اقتصادي و كاستي بودجه نظامي بي محابا آذربايجان را به جنگ تهديد مي كند بيانگر آنست كه به قدرت نظامي روسيه و چند كشور ديگرمتكي است. اين يك واقعيت است كه اگر روسها ارامنه را به حال خود رها كنند تكليف مناقشه قره باغ در ظرف چند ماه به نفع آذربايجان روشن مي شود.

در اين ميان نقش روسيه به عنوان قدرت اصلي منطقه مهم به نظر مي رسد. روسيه به عنوان ميراث دار اصلي شوري سابق سعي دارد از بروز جنگ ديگري در اين منطقه جلوگيري كند. زيرا شروع جنگ در قفقاز براي منافع روسيه نيز خطر آفرين است.

 بروز جنگ ممكن است زمينه مداخله قدرتهاي فرامنطقه اي به خصوص آمريكا را در منطقه فراهم كند. حضور فيزيكي آمريكا در قفقاز تهديدي براي منافع ملي روسيه محسوب مي شود و مسكو در تلاش است تا از گسترش اختلافات بين آذربايجان و ارمنستان جلوگيري كند.

روسيه همواره در مسئله قره باغ بيشتر از ارمنستان حمايت كرده است و اين اقدام مسكو با بدبيني از طرف آذربايجان نسبت به سياستهاي روسيه همراه بوده است. مقامات آذربايجان معتقد هستند اگر مسكو به دنبال ايجاد ثبات در منطقه است نبايد از يك طرف مناقشه يعني ارمنستان و به صورت كاملا ناعادلانه حمايت كند زيرا اين اقدام روسيه باعث بي ثباتي در منطقه خواهد شد و مسكو بايد تعادل را در بين دو جمهوري برقرار كند.

دلايل حمايت روسيه از ارمنستان

روسيه سعي دارد با ايجاد توازن تسليحاتي در قفقاز از گسترش اختلافاتي كه ممكن است جنگ ديگري را در بر داشته باشد ممانعت كند. در ماههاي اخير روسيه اعلام كرده است كه قصد دارد تا همكاريهاي نظامي خود با ارمنستان را افزايش دهد.

اين اقدام مسكو بعد از خروج اين كشور از ايستگاه راداري قبله در آذربايجان با جديت بيشتري دنبال شد. مسكو به دنبال اين است با گسترش همكاريهاي نظامي با ارمنستان اين كشور را در مقابل آذربايجان  كمك نمايد.

اين اقدام مسكو دو هدف را در بر دارد:

يكي اينكه از اين طريق اقدام به فروش بيشتر تسليحات خود به ارمنستان مي نمايد و درآمدي را از اين طريق كسب مي كند و دوم با مجهز كردن ارمنستان به سلاحهاي روسيه نوعي توازن را در مقابل باكو ايجاد مي كند تا در صورت جنگ احتمالي ارمنستان بازنده نباشد.

با توجه به اينكه مقامات آذربايجان در سالهاي اخير مسير نزديكي به غرب و دوري از روسيه را در پيش گرفته اند و حتي براي عضويت در سازمان آتلانتيك شمالي (ناتو) درخواست كرده اند باعث شده است تا روسيه با تجهيز نظامي و حمايت بيشتر از ارمنستان در مقابل باكو مخالفت خود را با نفوذ غرب و ناتو در قفقاز كه منجر به كاهش نفوذ روسيه در منطقه مي شود را به طور غير مستقيم اعلام كند.بايد قبول كرد كه جمهوري آذربايجان اگر از غرب و آمريكا دوري كند باز روسيه از ارمنستان حمايت خواهد كرد زيرا كه روس ها ارمني ها را وفادارترين قوم به خودشان مي دانند به همين خاطر روسيه تحت هر شرايطي در صورت جنگ از ارمنستان حمايت خواهد كرد نه از كشور كه مردمان آن  مسلمان و ترك هستند .
هدف روسيه از تقويت همكاري نظامي با ارمنستان تقويت جاي پا و حضور در قفقاز جنوبي است. روسيه با اين اقدام خود به آمريكا و ناتو پيام مي‌دهد كه قفقاز جزو حوزه نفوذ و منطقه مورد توجه مسكو مي‌باشد و در صورت حضور قدرتهاي ديگر در منطقه روسيه به شدت واكنش نشان خواهد داد.اختلافات روسيه و آذربايجان در سالهاي اخير افزايش يافته است و اين يكي از عوامل مهم نزديكي مسكو به ارمنستان بوده است.

خروج روسيه از پايگاه قبله كه نوعي قدرت براي مسكو در قفقاز بود و مي توانست از طريق اين پايگاه با هر نوع تهديدي از جانب كشورهاي ديگر مقابله كند سبب شد تا روسيه براي جبران اين شكست در مقابل باكو به ايجاد پايگاه ديگري در قفقاز اقدام كند.

به همين دليل روسيه سعي دارد تا با استقرار پايگاهي جديد ديگري در ارمنستان بتواند نفوذ كاهش يافته خود در منطقه را جبران كند. در حال حاضر هر چند كه مسكو پايگاه ۱۰۲ گيومري ارمنستان را در اختيار دارد و مدت قرارداد اين پايگاه را تا سال ۲۰۴۴ ميلادي تمديد كرده است اما به دنبال اين است تا با استقرار پايگاه ديگري در اين كشور هم نفوذ قبلي خود را در منطقه باز يابد و هم موجب برتري ايروان به باكو شود

با توجه به اينكه آذربايجان به تنهايي نمي تواند پايگاه قبله را مديريت كند احتمال دارد كه يك قدرت خارجي از جمله آمريكا مديريت آن را بر عهده بگيرد و حضور آمريكا تهديداتي را عليه مسكو در بر خواهد داشت و به همين منظور روسيه در تلاش است تا همكاريهاي خود را با دشمن اصلي آذربايجان يعني ارمنستان افزايش دهد تا همچنان به عنوان قدرت برتر در قفقاز باقي بماند.

در همين راستا به دستور ” ولاديمير پوتين ” رييس جمهوري روسيه قرارداد جديدي در مورد تقويت همكاري نظامي با ارمنستان در حال تهيه مي باشد و نشان مي دهد كه قفقاز تا چه ميزان براي روسيه مهم و حياتي است.

دليل ديگر حمايت روسيه از ارمنستان به اتحاد دو كشور در سازمان پيمان امنيت جمعي مربوط مي شود. روسيه و ارمنستان به عنوان اعضاي اين سازمان در قبال هم تعهداتي دارند. يكي از مواد منشور اين سازمان كمك به اعضا در صورت حمله خارجي به يك عضو است و اين عامل باعث مي شود تا در شروع جنگ، روسيه به طور طبيعي جانب ارمنستان را داشته باشد.

از آنجائيكه تركيه روابط بسيار خوبي با آذربايجان دارد و مي توان گفت كه تركيه تنها كشوري است كه هميشه و به صورت همه جانبه ازحقوق ملت آذربايجان دفاع كرده است و به احتما زياد در شروع جنگ قره باغ از آذربايجان حمايت كند مسكو نيز در تلاش است تا با گسترش همكاريها با ارمنستان از اين كشور در مقابل باكو و هم پيمانان خارجي اش دفاع كند و به نوعي اعاده حيثيت كند.

بحران قره باغ كه يكي از مسائل مهم قفقاز و روسيه پس از فروپاشي شوروي بوده است و تاكنون راهكار مناسبي براي رسيدن به نتيجه لازم انجام نشده است. منافشه قره باغ داراي ماهيت بين المللي است و به كارت بازي قدرتهاي منطقه اي و فرا منطقه اي و در راس آنها روسيه و آمريكا مبدل شده است. روسيه در راس بازي بحران قره باغ قراردارد. روسيه در چهارچوب سياست قديمي و سنتي خود تلاش دارد كه قفقاز جنوبي را زير نظر خود داشته باشد و براي اين منظور دامنه نفوذ خود را در ارمنستان گسترش داده و مي‌كوشد كه گرجستان و آذربايجان را نيز به طرق ممكن تحت سيطره و فرمانبرداري و استثمارمسكو قرار دهد.

با توجه به اينكه آذربايجان و گرجستان در صدد عضويت در ناتو هستند نفوذ روسيه تا حدودي در اين كشورها كاهش يافته است و بهترين گزينه مورد نظر ارمنستان است كه مسكو در تلاش است تا به توسعه نفوذ خود در اين كشور اقدام كند و دشمني ايروان با باكو نيز به توسعه هر چه بيشتر اين روابط كمك خواهد كرد.

روسيه سعي دارد با ايجاد  نوعي برتري ايروان در مقابل باكو مانع از جنگ ديگري در نزديكي مرزهاي كشورش باشد.
 با اين اوصاف در صورت بروز هرگونه جنگ احتمالي بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان روسيه  از ارمنستان حمايت مي كند زيرا ارمنستان را همپيمان استراتژيك خود در قفقاز جنوبي مي داند .

گؤنده ر