فاجعة
خوجالي
پرويز
زارع شاهمرسي
شهر خوجالي از ماه سپتامبر 1991 در محاصرة ارمنيان قرار داشت و مايحتاج
عمومي مردم توسط هليكوپتر به شهر رسانده ميشد. با آغاز سال 1992حملات ارمنيان به
شهر افزايش يافت. در جادّة آسفالتي كه از اراضي عسكران ميگذشت، خندقهاي بزرگ كنده
و برخي اراضي را مين گذاري كرده بودند. راه شوشا – خوجالي نيز به همين نحو مسدود
شده بود. سيمهاي ارتباطي برق قطع و آب و گاز مصرفي مردم متناوباً مختل ميشد. از
ماه نوامبر 1991 تمامي راههاي ارتباطي به خوجالي مسدوده شده و تنها از طريق
هليكوپتر به مردم شهر كمكرساني ميشد. از ماه نوامبر 1991 تا ماه فورية 1992 به 7
هليكوپتري كه در مسير عسكران يا شوشا به خوجالي در پرواز بودند، تيراندازي شده بود.
از اواخر ژانوية 92/ اوايل بهمن 70 همزمان با سقوط هليكوپتري كه به
مرگ 40 نفر انجاميد، پرواز هليكوپترها به خوجالي محدود شد. از اوايل فوريه/ اواسط
بهمن در حالي كه نبردهاي پراكنده در مارداكرت و مارتوني ادامه داشت و خانكندي نيز
كماكان تحت آتش توپخانه و موشك انداز قرار داشت، تمركز نيروهاي تازه نفس
آذربايجاني در آغدام آغاز شد. علاوه بر اين گزارشهايي از تمركز نيرو در مرزهاي
شمالي قره باغ و همچنين شوشا و مالي بيگلو[1] نيز واصل شد. يكي از جرايد اين
تدارك نظامي آذربايجان را «… اقدامي در جهت كسب كنترل (منطقه) پيش از شروع مذاكرات
صلح مسكو در ماه آتي …» تعبير كرد. حملات قوي آذربايجان در دو جبهة عسكران و مارداكرت (بويژه روستاي
خرامورت) آغاز شد.
در حالي كه نبرد در اين جبهه ها ادامه داشت. نيروهاي ارمني بر
پارهاي از روستاهاي اطراف خانكندي كه محل تمركز قواي آذربايجان بود، يورش
آوردند. نخست خايباليكند و قوشچولار در شمال خانكندي در 10 فوريه / 21 بهمن سقوط
كردند و فرداي آن روز نيز پس از يك هفته زد و خورد، روستاي مالي بيگلي (كه از لحاظ
اشراف بر راه خانكندي اهميت اساسي داشت) به دست نيروهاي ارمني افتاد.[2] با رسيدن
اين خبر به خوجالي، زنان و كودكان شهر رو به كوهها نهاده و به طرف روستاي گلابلي
در آغدام گريختند. ارمنيان نيز راه را بر آنان بسته و آنها را به گلوله بستند.
تعدادي از آوارگان كه نجات يافته بودند، بعد از نيمه شب به گلابلي رسيدند. در همين
زمان حملات نيروهاي ارمني به خوجالي آغاز شد. شهر در معرض سقوط قرار داشت. مقامات
محلي به ويژه ائلمان محمدوف رئيس شوراي اجرايي خوجالي، تلاشهاي گستردهاي را براي
شكستن محاصرة خوجالي انجام دادند ولي اين تلاشها به دليل عدم همكاري مسئولين دولتي
و همچنين كارشكني اعضاي جبهة خلق، به شكست انجاميد. جبهة خلق آذربايجان كه براي
رسيدن به قدرت و سرنگوني مطلبوف تلاش ميكرد، با اقدامات عمدي خود موجبات سقوط
خوجالي را فراهم كردند.
آخرين هليكوپتر آذري روز 13 فوريه/ 24 بهمن وارد خوجالي شد. طي روزهاي
بعد ائلمان محمدوف طي تماسهاي تلفني مكرر با آغدام و باكو، درخواست كمك كرد. روز
17 فوريه براي بررسي وضعيت نظامي منطقه، جلسهاي در شهر آغدام، مركز فرماندهي
نيروهاي آذربايجان در قرهباغ تشكيل شد. در اين جلسه به رغم درخواستهاي مكرر
ائلمان محمدوف مبني بر لزوم شكستن محاصرة خوجالي، فهمين حاجيف (نمايندة شاهين موسايف رئيس قرارگاه مركزي وزارت دفاع آذربايجان كه
براي به قدرت رسيدن جبهة خلق تلاش ميكرد) اجراي عمليات نظامي براي خارج كردن
خوجالي از محاصره را ممنوع كرد. [3] همان شب خوجالي مورد اصابت موشكهاي ارمني قرار
گرفت.[4]با تشديد حملات ارمنيان، در روز 24 فوريه/5 اسفند محمدوف به آغدام اطلاع
داد كه ارمنيان قصد دارند تلافي حادثة سومگائيت را در خوجالي درآورند. او درخواست
كرد كه براي خروج زنان و كودكان از شهر، هليكوپتر فرستاده شود. اين درخواست نيز
مانند درخواستهاي ديگر بيجواب ماند.
ساعت 30و20 دقيقه روز 25 فوريه / 6 اسفند تانكهاي ارمني در اطراف
خوجالي ديده شدند. از شب هنگام نيروهاي ارمني كه از ياري نيروهاي هنگ مكانيزة 366
روسي بهره ميبردند، يورش به شهر را آغاز كردند. سرانجام در روز 26 فورية 1992/ 7
اسفند 1370 شهر خوجالي سقوط كرد. گروهي از مردم شهر موفق شدند از محاصرة ارمنيان
درآمده و از راه كوهستان (تنگة عسكران) به طرف روستاي شللي در آغدام بگريزند. راه
آنان از نزديكي روستاي ارمنينشين نخجواني ميگذشت. در نتيجه پناهندگان غيرنظامي
زير آتش نيروهاي نظامي قرار گرفتند و صدها آذربايجاني بيپناه كشته شدند. گلولههايي
كه از پشت به بدن و پاهاي اين افراد اصابت كرده بود، نمايانگر اين بود كه آنان در
حال فرار گلوله باران شدهاند.
كشتار غيرنظاميان در خوجالي به قدري تكان دهنده بود كه به گفتة رودي
پاتريك گزارشگر تلويزيون انگليس، اين قتل عام را بايد از اسفناكترين رويدادهاي
تاريخ بشر دانست. احمد مسرت خبرنگار شبكة 5 تلويزيون فرانسه نيز از كنده شدن پوست
سر و بريده شدن انگشتان عده اي از قربانيان گزارش داد. [5] در اين حادثه 631 نفر
آذربايجاني از جمله 63 كودك و 106 زن به طرز فجيعي كشته شدند. 487 نفر نقص عضو شدند. 1275 نفر پيرمرد،
پيرزن، كودك و زن به اسارت درآمده و وحشيانه مورد شكنجة ددمنشانه قرار گرفتند.[6]
——————————————————————————–
[1] . مالي
بيگلو روستايي در 15 كيلومتري شمال شوشا و در 2 كيلومتري جادة آغدام – شوشا است. حميدامامقلي اوغلو قربانوف مالي بيگلو، خوانندة بزرگ آذربايجان و
شاگرد مكتب موسيقي حاجي حوسو، در سال 1869 در اين روستا متولد شد.
[2] . بيات،كاوه.
بحران قراباغ. انتشارات پروين. تهران. 1372.. ص 94
[3] . ائلمان
محمدوف ميگويد: «روز 10 فورية 92 در ديدار با داداش رضايف طرح ريختيم كه با
عمليات نظامي بايد راهي به خوجالي گشوده شود. قرار بود اين عمليات دو سه روز بعد
انجام شود ولي نشد. روز 11 فوريه در باكو با حسن حسنوف نخست وزير ديدار كرده و از
وي خواستم رئيسجمهور را در جريان اوضاع بد خوجالي بگذارد ولي او گفت كه اين كار
از عهدهاش خارج است. به وسيلة تلفن با گرشاد ضربعليف معاون رئيسجمهور در كابينه
تماس گرفته و پرسيدم كه چرا از گفتن حقيقت به رئيس جمهور ميترسيد؟ او گفت كه
رئيسجمهور كارهاي مهمتري دارد. وقتي صبح روز 27 فوريه به قرارگاه نظامي آغدام
وارد شدم، ديدم سربازان قرارگاه گريخته و در يكي از پايگاههاي شهر پنهان شدهاند.
به وسيلة تلفن قرارگاه با رئيس جمهور، رئيس پارلمان و نخست وزير تماس گرفتم ولي
موفق به گفتگو با آنان نشدم.»
“Elaman mahammodov la danishig”. Garabag. Baku. 12 Februry
1992
2. Hoseinli sorkhai.”khojali fajeasinin gorunan ve
gorunmaian guahkarlari birda ganla koklanan siasi oiunlar”. Azdlig. Baku. 26
Februry 1994.se4
[5] . ائلمان
محمدوف در اين باره چنين ميگويد: «سربازان تحت فرمان من آخرين افرادي بودند كه از
شهر خارج ميشدند. ما با جنگ و گريز تا عسكران آمديم. از آنجا به دنبال مردمي كه به طرف آغدام ميگريختند، به راه افتاديم. نيرويمان تمام ميشد. شمار كشتهشدگان بسيار بود. در تمام طول راه
كشتگان بر زمين افتاده بودند. در بين آنها زن و كودك و پيران بسياري ديده
ميشدند.» براي آگاهي دربارة ابعاد جنايات ارمنيان در خوجالي ن.ك:
-“Elaman mahammodov la danishig”. Garabag. Baku.24 Februry
1994.se.4
-“Elaman mahammodov la danishig”. Odlar yordy. Baku.
No.5,6. 20 Februry 1993
- Allahverdiov, mobarez.” Khojali unudulsa”. Garabag.
Baku. 24 Februry 1994. No.4
- Hoseinli sorkhai.”khianat yokhsa khojali fajeasini
kolgada goimag jahdi”. Azadlig. Baku. 25 June 1992. Se 5
-“ khojali fajesinin duniaa aks sadasi”. Garabag. Baku. 8
April 1994. No.179. se1
-“Mali baili ve gushcholar kandinin eshgalindan iki il
kechdi”. Zaman. Baku. 5 March 1994
[6] . برخي
منابع آذربايجاني در آمار خود بيش از 1000 كشته، 2000 زخمي و مفقود و 2000 نفر
اسير ذكر كرده اند. ن.ك:
- دنيامالي،
ولي. آيدين بالا. ترلان قولي و حسام الدين قرامانلي و يشار قربان اوغلو و احمد
بيرودي اوغلو و خوشقدم حسن. العدوان الارمني علي آذربيجان. ترجمه به عربي حكمت
اكبر اوغلو. انتشارات علم . باكو. 1993 . ص 135
http://tedepe.blogspot.fr
گؤنده ر
بؤلوم :